Najczęściej mówi się o miłosierdziu w Mądrości Syracha (21 razy), potem w Księdze Psalmów (13 razy), Księdze Tobiasza (11 razy), Księdze Daniela (8 razy) i Drugiej Księdze Samuela (7 razy), a w Nowym Testamencie w Liście do Rzymian (9 razy). W pozostałych księgach Pisma Świętego miłosierdzie wymieniane jest najwyżej pięć razy. Nie wspominają o nim Ewangelie według św. św. Marka i Jana, Dzieje Apostolskie oraz Apokalipsa św. Jana. Jedną piątą wszystkich użyć wyrazu miłosierdzie stanowi połączenie wyrazowe okazać miłosierdzie, czyli objawić, wyrazić miłosierdzie, dać wyraz miłosierdziu, dać dowód miłosierdzia. Na trzydzieści dwa konteksty w dwudziestu sześciu przypadkach miłosierdzie okazuje Bóg, w sześciu – człowiek. Większość kontekstów mówiących o okazywaniu miłosierdzia przez Boga stanowi opis sytuacji, w której Bóg okazał, okazuje bądź okaże komuś miłosierdzie.

W Biblii Bóg najczęściej okazuje miłosierdzie Izraelowi: Nie przylgnie do twojej ręki nic z rzeczy poddanych klątwie, aby Pan zaniechał zapalczywości swego gniewu, a okazał litość i miłosierdzie, rozmnażając cię, jak przysiągł twym przodkom ... (Pwt 13,18). Pan okazał miłosierdzie krajowi i plaga przestała się srożyć w Izraelu (2 Sm 24,25). W tych dniach Pan i Bóg nasz okaże nam miłosierdzie swoje. On bowiem nie opuści nas do końca (Jdt 7,30). Miejsce to pozostanie nieznane, aż Bóg na powrót zgromadzi swój lud i okaże mu miłosierdzie (2 Mch 2,7). Że miłosierdzie okaże ojcom naszym i wspomni na swoje święte Przymierze ... (Łk 1,72). ... tak i oni [poganie] stali się teraz nieposłuszni z powodu okazanego wam miłosierdzia, aby i sami w czasie obecnym mogli dostąpić miłosierdzia (Rz 11,31).

Trzykrotnie mowa jest o okazywaniu miłosierdzia w ogóle: Ponieważ On [Bóg] karze i okazuje miłosierdzie ... (Tb 13,2). [Wybranie] więc nie zależy od tego, kto chce lub o nie się ubiega, ale od Boga, który okazuje miłosierdzie (Rz 9,16). A zatem komu chce, okazuje miłosierdzie [Bóg] (Rz 9,18).

Dwukrotnie przedmiotem okazania miłosierdzia jest konkretny człowiek: Gdy Józef przebywał w tym więzieniu, Pan był z nim, okazując mu miłosierdzie (Rdz 39,21). Gdy jej [Elżbiety] sąsiedzi i krewni usłyszeli, że Pan okazał tak wielkie miłosierdzie nad nią, cieszyli się z nią razem (Łk 1,58).

Raz jeden mówi Biblia o okazywaniu Bożego miłosierdzia wszystkim: Albowiem Bóg poddał wszystkich nieposłuszeństwu, aby wszystkim okazać swe miłosierdzie (Rz 11,32).

Również raz – o okazywaniu go poganom: Albowiem Chrystus – mówią – stał się sługą obrzezanych, dla okazania wierności Boga ... oraz po to, żeby poganie za okazane sobie miłosierdzie uwielbili Boga ... (Rz 15,9), a w hymnie dziękczynnym Tobiasz przypuszcza, że może ono być okazane warunkowo również grzesznikom: Nawróćcie się, grzesznicy, i postępujcie przed nim sprawiedliwie, kto wie, może sobie w was upodoba i okaże wam miłosierdzie? (Tb 13,8).

Siedmiokrotnie, głównie w Księdze Tobiasza, występuje prośba o okazanie miłosierdzia: A gdy już będziesz miał z nią się złączyć, powstańcie najpierw oboje i módlcie się, i proście Pana nieba, aby okazał wam miłosierdzie i ocalił was (Tb 6,18). Tobiasz podniósł się z łóżka i powiedział do niej: „Wstań, siostro, módlmy się i błagajmy Pana naszego, aby okazał nam miłosierdzie i ocalił nas” (Tb 8,4). Okaż mnie i jej miłosierdzie i pozwól nam dożyć starości! (Tb 8,7). Bądź uwielbiony, ponieważ się zmiłowałeś nad dwoma jedynakami, okaż im, Panie, miłosierdzie i ocal ich! (Tb 8,17). Okaż nam miłosierdzie na dziedzicznym Twym działem (Est 4,17h). Błagali przy tym Pana, aby spojrzał na naród przez wszystkich prześladowany, aby okazał miłosierdzie świątyni, która jest zbezczeszczona przez bezbożnych ludzi … (2 Mch 8,2). Okaż miłosierdzie Twoje, zbawco tych ... (Ps 17,7).

Trzykrotnie Bóg ustami proroka Jeremiasza obiecuje okazać miłosierdzie Izraelowi: To mówi Pan: Oto przywrócę do poprzedniego stanu namioty Jakuba i okażę miłosierdzie nad jego siedzibami (Jr 30,18). Dlatego się skłaniają ku niemu moje wnętrzności; muszę mu okazać moje miłosierdzie! – wyrocznia Pana (Jr 31,20). Okażę wam miłosierdzie, tak że się zlituje [król babiloński] nad wami i pozwoli wam zamieszkać w waszej ziemi (Jr 42,12).

Dwukrotnie postaci biblijne składają komuś życzenia, aby Bóg okazał mu miłosierdzie. Dawid mówi do mieszkańców Jadesz: Teraz zaś niech Pan wam okaże miłosierdzie i wierność! (2 Sm 2,6). Natomiast Raguel, ojciec Sary, zwraca się do Tobiasza z następującymi życzeniami: Niech Pan nieba będzie, dziecko, łaskawy dla was tej nocy i niech okaże wam miłosierdzie i da pokój (Tb 7,12).

W pozostałych sześciu przypadkach mowa jest o okazywaniu miłosierdzia przez człowieka. Czterokrotnie tym człowiekiem jest Dawid, przy czym trzy razy wyraża on pragnienie okazania miłosierdzia: Dawid zapytał: „Czy jeszcze ktoś pozostał z rodu Saula, gdyż pragnąłbym mu okazać miłosierdzie ze względu na Jonatana” (2 Sm 9,1). Zapytał król: „Czy nikogo więcej nie ma z rodu Saula, abym mu okazał miłosierdzie Boże?” (2 Sm 9,3); w ostatnim z trzech cytatów zawarte jest również wyjaśnienie, na czym to miłosierdzie ma polegać: Powiedział mu Dawid [Meribbaalowi]: „Nie lękaj się, bo gorąco pragnę okazać ci miłosierdzie ze względu na twojego ojca, Jonatana. Każę ci zwrócić wszystkie dobra twojego przodka Saula, sam zaś zawsze będziesz miał u mnie utrzymanie” (2 Sm 9,7). Jeden raz Jonatan zwraca się do Dawida z pytaniem: A jeżeli jeszcze będę żył, chyba okażesz mi miłosierdzie [w imię] Pańskie? (1 Sm 20,14). Również jeden raz Bóg nakazuje ustami proroka Zachariasza: Wydawajcie wyroki sprawiedliwe, okazujcie sobie wzajemnie miłość i miłosierdzie (Za 7,9).

Jedynym człowiekiem, który okazał miłosierdzie, jest Samarytanin z Jezusowej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie. Skończywszy przypowieść, Jezus zapytał uczonego w Prawie: Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców? A on mu odpowiedział: Ten, który mu okazał miłosierdzie (Łk 10,36–37).

Widzimy więc, że wbrew pozorom miłosierdzie w Biblii okazuje jedynie Bóg. Człowiek ma tylko pobożne pragnienia, bądź też ma nakazane od Boga, aby okazywać miłosierdzie innym ludziom.

K.H.-Sz.